рдЬрд░्рдордиी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХी рднाрд░рдд рдпाрдд्рд░ा
рдЬрд░्рдордиी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдбॉ. рдл्рд░ेंрдХ рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рд╢्рдЯाрдЗрди्рдоाрдпрд░ 22-25 рдоाрд░्рдЪ, 2018
рдХे рдордз्рдп рднाрд░рдд рдХी рдЕрдзिрдХाрд░िрдХ рдпाрдд्рд░ा рдкрд░ рд░рд╣े. рдЗрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╕ीрдИрдУ
рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдоंрдбрд▓, рднाрд░рддрд╡िрджों рдФрд░ рдоिрдбिрдпा рдХा рдПрдХ рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдоंрдбрд▓ рднी рдЖрдпा рдЗрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХे
рджौрд░ाрди рдЬрд░्рдордиी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рддीрдп рдиेрддृрдд्рд╡ рдХे рд╕ाрде рдж्рд╡िрдкрдХ्рд╖ीрдп рд╕ंрдмंрдзों,
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдФрд░ рдЕрди्рддрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рд╡ рдХे рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЧрдпी.
рдЬрд░्рдордиी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рд╢्рдЯाрдЗрди्рдоाрдпрд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рднाрд░рдд рдпाрдд्рд░ा
рдеी. рдЙрдирд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬрд░्рдордиी рдХे рднूрддрдкूрд░्рд╡ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдЬॉрдХिрдо рдЧौрдХ рдиे рдлрд░рдмрд░ी, 2014 рдоें рднाрд░рдд
рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХी рдеी. рд╢्рдЯाрдЗрди्рдоाрдпрд░ рдХी рдпрд╣ рдпाрдд्рд░ा рдХाрдлी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдеी, рдХ्рдпोрдХि 14 рдоाрд░्рдЪ,
2018 рдХो рдЬрд░्рдордиी рдоें рдирдИ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╢рдкрде рд▓ेрдиे рдХे рдмाрдж рдпрд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХी рдкрд╣рд▓ी рдпाрдд्рд░ा рдеी.
рдЗрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХे рджौрд░ाрди рдЬрд░्рдорди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдмрдиाрд░рд╕ рд╣िрди्рджू рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрд░рдиाрде рджीрдирджрдпाрд▓
рд╕ंрдХुрд▓ рднी рдЧрдпे. рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЧंрдЧा рдШाрдЯों рдХी рд╕ैрд░ рдХी рдФрд░ рджрд╢ाрд╢्рд╡्рдоेрдШ рдШाрдЯ рдкрд░ рдЧंрдЧा рдЖрд░рддी
рдоें рднाрдЧ рд▓िрдпा.
рд╢्рдЯाрдЗрди्рдоाрдпрд░ рдХी рдкрд╣рд▓े рдХी рдпाрдд्рд░ाрдПँ
рдбॉ. рд╢्рдЯाрдЗрди्рдоाрдпрд░ рд╡िрджेрд╢ рдоंрдд्рд░ी рдФрд░ рдЬрд░्рдордиी рдХे рд╡ाрдЗрд╕ – рдЪांрд╕рд▓рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें
рдХрдИ рдмाрд░ рднाрд░рдд рдХा рджौрд░ा рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ै. рд╡рд░्рд╖ 2015 рдоें рд╡рд╣ рдЪांрд╕рд▓рд░ рдПंрдЬेрд▓ा рдорд░्рдХेрд▓ рдХे рд╕ाрде
рддीрд╕рд░े рдЕंрддрд░्рд╕рд░рдХाрд░ी рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдЖрдпे рдеे, рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рдбॉ. рд╢्рдЯाрдЗрди्рдоाрдпрд░
рд╕िрддрдо्рдмрд░, 2014 рдФрд░ рдирд╡рдо्рдмрд░, 2008 рдоें рднी рднाрд░рдд рдЖ рдЪुрдХे рд╣ै.
рдпाрдд्рд░ा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп
рдЬрд░्рдорди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХी рдЗрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдж्рд╡िрдкрдХ्рд╖ीрдп рд╕рдо्рдмрди्рдз,
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдФрд░ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рд╡ рдХे рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рд╕े рджोрдиों рджेрд╢ो рдХे
рдж्рд╡िрдкрдХ्рд╖ीрдп рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдиे рдХे рдЙрдкाрдп рд╕ुрдЭाрдиा рдеा. рдЬрд░्рдордиी рдХे рд╕ाрде рднाрд░рдд рдХे
рд╕рдо्рдмрди्рдз рдж्рд╡िрдкрдХ्рд╖ीрдп рдФрд░ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдоें рд╕े рдПрдХ
рд╣ै. рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЬрд░्рдордиी рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрддрд╡ाँ рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╡िрджेрд╢ी рдиिрд╡ेрд╢рдХ рд╣ै рдФрд░ рдпूрд░ोрдк рдоें
рднाрд░рдд рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рднाрдЧीрджाрд░ рднी рд╣ै.
рд╡рд░्рд╖ 2000 рдоें рд╕ाрдорд░िрдХ рднाрдЧीрджाрд░ी рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рд╕े рджोрдиों рдкрдХ्рд╖ों
рдХी рд╕рд░рдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдФрд░ рдЧрд╣рд░ा рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै.
рдпे рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╢िрдЦрд░ рд╕्рддрд░ рдХे рдж्рд╡िрд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдЕंрддрд░्рд╕рд░рдХाрд░ी рдкрд░ाрдорд░्рд╢ (рдЖрдИрд╕ीрдЬी) рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд
рд╣ै. рдХुрдЫ рдЪрдпрдиिрдд рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЬрд░्рдордиी рдХी рднी рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдорд░िрдХ рднाрдЧीрджाрд░ी
(Stretagic Partnership) рд╣ै. рдЖрдИрд╕ीрдЬी рдХे рдЪौрдеे рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг (рдЬो 30 рдордИ 2017 рдХो рдмрд░्рд▓िрди рдоें
рдЖрдпोрдЬिрдд рд╣ुрдЖ) рдоें рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें 12 рд╕рд╣рдпोрдЧ рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬो рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे рдЧрдпे
рдеे рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЙрди рдЪुрдиिрди्рджा рджेрд╢ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै рдЬिрдирдХे рд╕ाрде рдЬрд░्рдордиी рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░
рдХा рд╡ाрд░्рддा рддंрдд्рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рд╣ुрдЖ рд╣ै.
рдЬрд░्рдордиी, рдпूрд░ोрдк (рд▓рдЧрднрдЧ 82.7 рдоिрд▓िрдпрди-2016) рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдмाрджी рд╡ाрд▓ा рджेрд╢ рд╣ै рдФрд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣рдкूрд░्рд╡ी рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдкुрд▓ рдХी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддा рд╣ै।рдпрд╣ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ рдЙрди्рдирдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╣ै рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рддрдХрдиीрдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд╕ंрдпोрдЬрди рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рдХेंрдж्рд░ рдмрди рдЧрдпा рд╣ै।рдпрд╣ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдПрд╡ंрд╡िрдХाрд╕рддрдеा рдХौрд╢рд▓ рдХाрдПрдХ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдХेंрдж्рд░ рдФрд░ рдзुрд░ी рд╣ै।рдЬрд░्рдордиी рдХी рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж, рдпрд╣ рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдпूрд░ोрдк рдоें рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╡ाрд╣рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ा рд╣ै।
рднाрд░рдд-рдЬрд░्рдордиी рдоें рдордЬрдмूрдд рдж्рд╡िрдкрдХ्рд╖ीрдп рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬрд░्рдордиी рдпूрд░ोрдк рдоें рднाрд░рдд рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рднाрдЧीрджाрд░ рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЫрдаा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рднाрдЧीрджाрд░ рд╣ै। рдЬрд░्рдордиी рдХे рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рднाрд░рдд рдХो24рд╡ें рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд░рдЦा рдЧрдпा рдеा।рдЬрд░्рдорди рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮрддा рдирд╡ीрдХрд░рдгीрдп рдКрд░्рдЬा, рдХौрд╢рд▓ рд╡िрдХाрд╕, рд╕्рдоाрд░्рдЯ рд╕िрдЯी, рдкाрдиी рдФрд░ рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдмंрдзрди, рдирджिрдпों, рд░ेрд▓рд╡े рдЖрджि рдХी рд╕рдлाрдИрдЬैрд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоेंрднाрд░рдд рдХी рдоौрдЬूрджा рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдУं рд╕े рдоेрд▓ рдЦाрддी рд╣ैं,рдЬो рдоूрд░्рдд, рдкрд░िрдгाрдо-рдЙрди्рдоुрдЦ рдкрд░िрдпोрдЬрдиाрдУ рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣рдпोрдЧी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं।
2016-17 рдоें рдж्рд╡िрдкрдХ्рд╖ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ 18.76 рдЕрд░рдм рдЕрдоेрд░िрдХी рдбॉрд▓рд░ рдХा рдеा। 2016-17 рдоें, рднाрд░рдд рдиे рдЬрд░्рдордиीрдХो 7.18 рдЕрд░рдм рдЕрдорд░ीрдХी рдбॉрд▓рд░ рдХे рд╕ाрдоाрди рдХा рдиिрд░्рдпाрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдЬрд░्рдордиी рд╕े 11.58 рдЕрд░рдм рдЕрдорд░ीрдХी рдбॉрд▓рд░ рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЖрдпाрдд рдХिрдпा рдЧрдпा।рдЬрд░्рдордиी рднाрд░рдд рдоें рдиिрд╡ेрд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ेрд╡िрджेрд╢ी рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдиिрд╡ेрд╢рдХों рдоें рд╕ाрддрд╡ें рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ै। рдЕрдк्рд░ैрд▓ 2000 рд╕े рджिрд╕ंрдмрд░ 2017 рддрдХ рднाрд░рдд рдоें рд╕ंрдЪрдпी рдЬрд░्рдорди рдПрдлрдбीрдЖрдИ 10.71 рдЕрд░рдм рдбॉрд▓рд░ рдпा рдХुрд▓ рдПрдлрдбीрдЖрдИ рдХा 2.91% рд╣ै।
рдЬрд░्рдордиी рдоें 15,000 рд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд░рддीрдп рдЫाрдд्рд░ рд╣ैं рдФрд░ рдХрд░ीрдм 800 рдЬрд░्рдорди рдЫाрдд्рд░ рднाрд░рдд рдоें рдкрдв़ рд░рд╣े рд╣ैं рдпा рдЕрдкрдиी рдЗंрдЯрд░्рдирд╢िрдк рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। (2017)।рдЬрд░्рдордиी рдоें рднाрд░рддीрдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 108,000 рд╣ै (рдЬрд░्рдордиी рдХा рдЖंрддрд░िрдХ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп, 2017) рдФрд░ рдЬрд░्рдордиी рдоें рдкीрдЖрдИрдУ рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд▓рдЧрднрдЧ 73,000 рд╣ै, рдЗрдирдоेंрдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рддрдХрдиीрд╢िрдпрди, рдЫोрдЯे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпी/рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдФрд░ рдирд░्рд╕ें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।